महान् भौतिक शास्त्री अल्बर्ट आइन्सटाइनले भनेका छन्, ‘एउटै काम पटक पटक दोहोर्याउने र फरक फरक नतिजाको अपेक्षा राख्ने क्रियाको अर्को नाम पागलपन हो’नेपालमा डिजिटल ‘स्टार्ट अप’हरुमा यस्तै ‘पागलपन’ दोहोरिरहेका छन् ।
युवाहरु अनेक सपना बोकेर डिजिटल स्टार्टअपहरु शुरु गर्ने, आफ्नो र घरको बचत सक्काउने र अन्ततः पलायन हुने अवस्था धेरै नै देखिन थालेका छन् नेपालमा । ‘इ कर्मस’मा त यस्ता अचाक्ली उदाहरणहरु भेटिन्छन् ।
आज, यहाँ चर्चा भने ‘मोबाइल वालेट’को हुनेछ । आइएमई–पे, ई–सेवा, खल्ती, प्रभु–पे, आई–पे, डीजी–पे, फोन–पे र भर्खरै आएको सेल–पे नेपालमा हाल सञ्चालन मा छन् ।
नव उद्यमीदेखि स्थापित व्यापारिक समूहको लगानीमा यी मोबाइल वालेट खुलेका हुन् । हालै प्रकाशित भएको एक समाचारमा बेलायतमा एटिएमहरु उखेल्न थालिएको कुरा उल्लेख थियो । कारण थियो, बेलायत पूर्ण रुपमा ‘क्यास लेस’ समाज बन्ने बाटोमा अग्रसर हुनु ।
नेपालमा पनि यस्ता मोबाइल वालेटहरु नगदलाई विस्थापित गर्नलाई नै खुलेका हुन् । यी डिजिटल ‘प्लेटर्फम’हरुले जति धेरै नगद विस्थापन गर्न सक्छन् उती नै धेरै नाफा कमाउने हुन् । नगद कारोबार सकिदैं जाँदा नै यस्ता वालेटहरु मौलाउँदै जाने हुन् ।
नेपालमा अझै पनि ५० प्रतिशत जनसंख्या वित्तीय पहुँच भन्दा बाहिर छन् ।वित्तीय पहुँच भएका अधिकांश मानिसहरु पनि वित्तीय साधन–स्रोत र उत्पादनहरुको खासै प्रयोग नै गर्दैनन् । उनीहरु ‘अण्डर ब्याङ्कड’ हुन् ।
तर, के नेपाल पूर्ण रुपमा क्यास लेस समाज बन्ने बाटोमा अग्रसर हुँदै यस्ता मोबाइल वालेटहरुले राम्रो नाफा कमाउने बाटो तर्फ अग्रसर हुँदै छ त ?
वित्तीय क्षेत्रका जानकारहरुका अनुसार ‘नेपालीहरु औसतमा आफ्नो डेबिट कार्ड पनि मुस्किलले महिनामा २ पटक प्रयोग गर्छन् ।’ अब डेबिट कार्ड नै प्रयोग नगर्ने ठाउँमा मोबाइल वालेटको प्रयोग कसरी होला ?
तथ्याङ्क केलाउँदा नेपालमा अझै पनि ५० प्रतिशत जनसंख्या वित्तीय पहुँच भन्दा बाहिर छ ।वित्तीय पहुँच भएका अधिकांश मानिसहरु पनि वित्तीय साधन–स्रोत र उत्पादनहरुको खासै प्रयोग नै गर्दैनन् । उनीहरु ‘अण्डर ब्याङ्कड’ हुन् ।
यसको प्रमुख कारण भनेको नेपालको आर्थिक सामाजिक अवस्था अनौपचारिक छ । मानिसहरु आपसी लेनदेन, उधारो र नगद मै काम गर्न रुचाउँछन् । सहज मान्छन् । नेपालीहरुको सामाजिक संरचना भनेको एक आपसमा सम्बन्ध बनाउनु हो । एक पटक भेटेको मानिस तुरुन्तै ‘दाइ’, ‘भाइ’, ‘बुवा’ वा ‘आमा’ भइहाल्छन् । उमेर अनुसार साइनो लगाइहाल्नु हाम्रो साँस्कृतिक विशिष्टता हो ।
उदाहरणको लागि टुटल वा पठाओको व्यवसायलाई लिन सकिन्छ । एक दुई पटक यी मोबाइल एपबाट बुकिङ गरेपछि ग्राहक तुरुन्तै चालकको दाइ वा भाइ भइहाल्छन् । त्यसपछि डाइरेक्ट फोन गर्छन् । नतिजा स्वरुप, व्यवसाय जति नै विस्तार भए पनि कम्पनीलाई केही फाइदा हुँदैन । यी दुई कम्पनीले गरिरहेको कारोबारको ठूलो हिस्सा यसैगरी चुहावट भइरहेको जानकारहरु बताउँछन् ।
यस्ता सामाजिक संरचना र मनोविज्ञानहरु तोडिँदै जान र त्यसको ठाउँ संस्थाहरुले वा प्रविधिले लिन त समय लाग्छ नी । यो तथ्यमा डिजिटल उद्यमीहरुले हेक्का राखेको देखिदैन ।
मोबाइल वालेट उद्यमको दुईवटा पाटो हुन्छ । पहिलो, राम्रो, आकर्षक, सुरक्षित र चुस्त प्रविधिको वा डिजिटल प्लेटर्फमको निर्माण गर्ने । दोस्रो, त्यसको व्यवसायीक मोडलको विकास गर्ने हो ।
नेपालमा हाल मोबाइल वालेटका प्रयोगकर्ता मुस्किलले १० लाख मात्र छन् । ती पनि नियमित प्रयोग गर्दैनन् । यस्तो अवस्थामा नेपालमा तत्कालको अवस्थामा मोबाइल वालेटको व्यवसाय नाफामा गएर सञ्चालन हुने अवस्थामा छैन ।
पहिलो काममा नेपाली उद्यमीहरुले राम्रो काम गर्छन् । उपलब्ध नयाँ प्रविधिको विकास गर्छन् । यसमा कुनै समस्या छैन । तर, जब व्यवसायीक मोडल निर्माण गर्ने कुरा आउँछ, तब उनीहरु माथ खान्छन् । किनभने नेपालको आर्थिक–सामाजिक अवस्थाको उनीहरुले हेक्का राखेका हुँदैनन् ।
व्यापारको आधारभूत कुरा त मानिस हो । समाज हो । मान्छे–मान्छे बीचको सम्बन्ध हो । यो तथ्यलाई नजरअन्दाज गरेर कुनै पनि व्यवसायीक मोडल तयार हुँदैन ।
मोबाइल वालेटको काम भनेको बैंक र सेवा वा वस्तु प्रदायकका बीचमा पुलको काम गर्ने हो । वालेटको प्रयोगकर्ताले आफ्नो बैंक खातामा भएको पैसा वालेटमा सारेर त्यहाँबाट वस्तु तथा सेवा किन्दा सेवा प्रदायकको मोबाइल वालेटमा पैसा पठाउने हो ।
यहाँ मोबाइल वालेट कम्पनीको काम भनेको माथि उल्लेखित कारोबारको सहजीकरण गर्नु र आफ्ना सबै प्रयोगकर्ताको वालेटमा भएको जति नगद मौज्दात बैंकमा जम्मा गर्नु हो ।
र, मोबाइल वालेटले यो सेवा दिए वापत प्रत्येक कारोबारबाट निश्चित प्रतिशत शुल्क लिने हो । यसको मतलब, यो व्यवसाय दिगो रुपले सञ्चालन गर्न र नाफा कमाउनका लागि अत्यन्तै धेरै प्रयोगकर्ताको आवश्यकता पर्दछ ।
नेपालमा हाल मोबाइल वालेटका प्रयोगकर्ता मुस्किलले १० लाख मात्र छन् । ती पनि नियमित प्रयोग गर्दैनन् । यस्तो अवस्थामा नेपालमा तत्कालको अवस्थामा मोबाइल वालेटको व्यवसाय नाफामा गएर सञ्चालन हुने अवस्थामा छैन ।
नेपालमा मोबाइल वालेटलगायत अन्य डिजिटल व्यवसायको अर्को पनि अत्यन्तै गम्भिर समस्या छ ।‘व्यवसायीहरु आफ्ना प्रतिस्पर्धीहरुका बारेमा मात्र सोच्छन् र आफ्नो सेवा, उत्पादन वा व्यवसायीक मोडल त्यसै अनुरुप बनाउँछन् । ग्राहकहरु र उनीहरुको आकांक्षाको बारेमा सोच्दैनन्,’ यसै क्षेत्रमा कार्यरत एक अधिकारीको बुझाई हो यो ।
बैंकहरुले नै आफ्नो इन्टरनेट बैंकिङ सेवालाई चुस्त बनाए भने आफ्नो व्यवसायीक धरातल कहाँ खोज्ने भन्ने विषयमा मोबाइल वालेट वालाहरु घोत्लिएका देखिदैंनन् ।
मानिसहरुको दिमाग कुनै पनि नयाँ कुरा सिक्ने प्रक्रिया हुन्छ । पद्धति हुन्छ । र, त्यसलाई मान्छेको वरिपरीको सम्बन्धहरु, सामाजिक संरचना आदिले धेरै प्रभाव पार्छन् । त्यसैले ‘यो व्यवसाय नेपालमा छैन त्यसैले यहि गरौं’ भन्ने किसिमले काम गर्दा हात लाग्ने भनेको असफलता मात्रै हो ।
मोबाइल वालेट वर्तमान अवस्था
मोबाइल वालेटहरु नेपालमा जुन हिसाबले आइरहेका छन् त्यो नियाल्दा के लाग्छ भने उनीहरु यो प्लेटर्फमको माध्यमबाट नेपाललाई क्यास लेस समाज बनाउने र त्यहीँ आफ्नो व्यवसायीक भविष्यको गोरेटो कोर्ने भनेर आएको देखिदैंन । यसका अन्तर्निहित संभावना र चुनौतीहरुको लेखाजोखा गरेको महशूस हुँदैन ।
केही स्थापित व्यवसायीक समूहहरुले यो क्षेत्रमा पनि आफ्नो उपस्थिति जनाइराख्न पनि मोबाइल वालेटको व्यवसाय गर्ने गरेका छन् । अन्य क्षेत्रमा कमाएको पैसाको सानो हिस्सा यता लगानी गरिरहँदा उनीहरुलाई त खासै फरक नर्पाला । तर, सामान्य युवाहरुको त ओठ मुख सुकिहाल्छ ।
बैंकहरुले नै आफ्नो मोबाइल तथा इन्टरनेट बैंकिङ सेवालाई चुस्त बनाए भने आफ्नो व्यवसायीक धरातल कहाँ खोज्ने भन्ने विषयमा मोबाइल वालेट वालाहरु घोत्लिएका देखिदैंनन् ।
नेपालमा मोबाइल वालेटहरुले गरिआएको प्रमुख काम भनेकै मोबाइल रिचार्ज गर्ने हो । यस्तो संकुचित व्यवसायीक धरातलमा उभिएर यो व्यवसायले छलाङ लगाउँदैन ।
संसारनै डिजिटल दुनियाँमा प्रवेश गर्दैछ । नेपाल पनि ढिलो चाँडो पुग्ने त्यहीँ हो । र, त्यसका लागि मोबाइल वालेट जस्ता डिजिटल पूर्वाधारको निर्माण अत्यावश्यक छ ।
यसका लागि कम्तीमा मोबाइल पेमेन्टको ‘इकोसिस्टम’ हुनै पर्छ । रेमिट्यान्स, ई– कर्मस र स–साना ऋण लगानी यो प्लेटर्फमबाट गर्न सम्भव हुने र दिनप्रति दिन प्रयोगकर्ताहरु बढ्दै गएको अवस्थामा मात्र यो ब्यवसाय नाफामूलक व्यवसाय बन्ने देखिन्छ ।
त्यसो भए के गर्ने त ?
यी तमाम कुरा गर्नुको अर्थ यो व्यवसाय गर्न चाहने नव उद्यमीहरुको बाटो छेक्नु र काम गरिरहेका उद्यमीहरुलाई हतोत्साहित पार्नु कदापि होइन ।
संसारनै डिजिटल दुनियाँमा प्रवेश गर्दैछ । नेपाल पनि ढिलो चाँडो पुग्ने त्यहीँ हो । र, त्यसका लागि मोबाइल वालेट जस्ता डिजिटल पूर्वाधारको निर्माण अत्यावश्यक छ ।
तर, यो व्यवसायलाई नाफामूलक बनाउने गरि नेपाल कहिलेसम्म डिजिटलाइज होला भन्ने कुराको भने यकिन छैन । ५–१० वर्ष जति पनि लाग्न सक्छ । त्यसैले लामो समयसम्म थेग्न सक्ने पूँजी र धैर्य गर्न सक्ने क्षमता भएका उद्यमीहरु मात्र यो व्यवसायमा प्रवेश गर्दा उपयुक्त होला भन्ने नै यो लेखको प्रमुख आशय हो ।
र, यो व्यवसायमा प्रवेश गर्न चाहनेले पक्कै पनि आफ्नो उत्पादनलाई निरन्तर अद्यावधिक गराउँदै पुराना प्रयोगकर्तालाई टिकाउने र नयाँलाई आकर्षित गर्नुपर्ने चुनौतीलाई पनि शिरोधार्य गर्नैपर्छ । र, अन्तमा राम्रो मोबाइल वालेट बनाउनु र त्यसलाई नेपालको सन्र्दर्भमा नाफामूलक व्यवसायको रुपमा ढाल्नु नितान्त फरक फरक विषय हुन् भनेर बुझ्नुको पनि विकल्प छैन ।
