काठमाडौं । नेपालको तुलनात्मक लाभको क्षेत्र उर्जा र पर्यटन भएको विषय कसैले नकार्न सक्दैन । अहिले नेपालले १६ खर्बको बस्तु तथा सेवा आयात गर्दा देशको अर्थतन्त्रको दुराअवस्था भएको टिप्पणी भइरहेका छन् । सरोकारवालाहरु यसको दुरगामी प्रभावको विषयमा केही बताउन सकिरहेका छैनन् । तर, नेपालको तुलनात्मक लाभका क्षेत्रमा लगानी आउन सक्ने ठाउँमा पनि हामीले काम गरिरहेका छैनौं ।
देशमा ठूला हाइड्रोपावर निर्माण हुने क्रममा रहेका छन् । नेपालको निजी क्षेत्रसमेत ठूला आयोजना निर्माणमा कसिएको छ । सरकारले ब्यवस्थापकीय भूमिका मात्रै निर्वाह गरिदिने हो भने विजुली विक्री गरेर नै अबौं डलर नेपाल ल्याउन सक्ने अवस्था छ । हाम्रो आफ्नो स्ट्रेन्थलाई नै हामीले कमजोरी बनाइरहेका छौं । हामी हाइड्रोपावर योजना निर्माण गर्ने कुरा गर्दा भारतलाई सबै कुरा सुम्पन लागेको बुझ्छौं । विक्री गर्ने पहिलो बजार फेरी त्यहि भारत हो ।
हाइड्रोपावरको मुख्य कच्चा पदार्थ पानी हो । नेपालले कुनै पनि कच्चा पदार्थ आयात नगरी उत्पादन गर्न सक्ने बस्तु विजुली हो भन्ने कुरा बुझेर यो क्षेत्रको फाइदाको विषयमा आम नागरिकलाई संदेश दिनुपर्छ ।
भारतले नेपालका खोलामा हाइड्रोपावर बनाउनुको दुई मुख्य स्वार्थ छन् । उनिहरुको पहिलो स्वार्थ विजुली होइन, पानी हो । दोस्रो विजुली हो । यसरी उत्पादन हुने विजुली र विजुली निकालेपछिको पानी सिंचाईको लागि लाने उसको मुख्य उद्देश्य हो ।
अहिले पनि त नेपालको पानी सितैमा भारत र बंगलादेश गइरहेको छ । यसलाई उत्पादनसँग जोडेर हामीलाई चाहिने जति पानी र विजुली राखेर बढी भएको भारत पठाउन सक्ने अवस्थामा हामी छौं ।
नेपालले भारतले प्रयोग गरेको पानीको फाइदा लिनसक्नु पर्छ । अहिले भारत आफुले प्रयोग गरेको पानीको पैसा तिर्न तयार देखिन्छ । भारतले नेपालबाट जाने ९० प्रतिशत पानी उपभोग गरिरहेको छ । त्यसको लागि भारत नेपालमा बन्ने हाइड्रोपावरमा ३० प्रतिशतसम्म अनुदान दिन तयार हुन्छ जस्तो लाग्छ ।
त्यस्तोमा नेपालले २० प्रतिशत राइट लिएर प्रोजेक्ट बनाउने हो भने ५०/५० को आयोजना बन्छ । नेपालले जम्मा १० प्रतिशतभन्दा माथि पानी प्रयोग नै गर्न सक्दैन ।
नेपालको कर्मचारीतन्त्र यो विषय मान्न र बुझ्न तयार छैन । हामी नेपाललाई चाहिने पानी आफैँ उपभोग गर्छौ र बाँकी तिमिहरुलाई दिन्छौ भनिरहेको छ ।
हामी कतिसम्म मुर्ख छौँ भने हामीले चलाएर बाँकी रहेको पानी तिमिहरुले जति प्रयोग गरेपनि हुन्छ भन्दैछौं । त्यसोगर्दा ९० प्रतिशत विदेशीले लान्छ । हामीलाई केही आउनेवाला छैन । त्यसपछि भन्ने योजनामा पनि आफैँ ठूलो रकम लगाउनु पर्ने हुन्छ ।
भारत र बंगलादेशले लगानी गर्छ
भारतमा विजुलीको भन्दा पानीको समस्या चर्को छ । कोशीले भारतलाई सुख दिएको छैन । विहार र यूपीमा बाढी नियन्त्रणमा अर्बौ खर्च गर्नुपर्ने अवस्थामा भारत छ । राजस्थान खेतीका लागि पानी नभएर मरुभूमीको अवस्थामा छ । अहिलेको तुलनामा भारतलाई दोब्बर धेरै पानी चाहिने अवस्था छ । अहिले पनि नेपालको नदिबाट जाने हिउँदको पानी भारतले सित्तैमा प्रयोग गरिरहेको छ ।
पन्चेश्वर हाइड्रोपावर योजना अगाडि बढेको २० वर्ष भयो । अहिलेसम्म यसको काम अगाडि बढ्न सकेको छैन । पन्चेश्वर नेपालको लागिभन्दा पनि भारतको लागि धेरै आवश्यक आयोजना हो । त्यसैले यसलाई बनाउँदा नेपालले धेरै आर्थिक लाभ लिन सक्छ । यसले नेपालको विद्युतीकरण र अन्तर्राष्ट्रिय ट्रेडमा कायापलट हुन्छ । यो आयोजना आजको दिनमा पनि निकै सस्तो मानिन्छ ।
यस्तै अरुण तेस्रो निर्माणमा प्रवेश गरेको छ । यसबाट नेपालले २१।६ प्रतिशत निःशुल्क विद्युत पाउँछ । अरुण ३ को विजुली पुरै भारतले किन्ने हो । औषत ८ रुपैयाँ प्रतियूनिटमा यसलाई विक्री गर्ने हो भने वार्षिक ३० अर्ब रुपैयाँ आम्दानी हुन्छ ।
अरुण नदीमा मात्रै अन्य दुई आयोजना अगाडि बढेको छ । लोअर अरुण ६६९ मोगावाट र अरुण ४ को ४९० मेगावाट निर्माण सम्पन्नपछि अरुण नदिमा मात्रै २ हजार ५९ मेगावाट विद्युत निस्कने छ ।
बंगलादेशले पनि नेपालको उर्जामा लगानी गर्ने घोषणा गरिसकेको छ । दुई देशबीच उर्जा व्यापार गर्ने विषयमा सहमती समेत भएको कारण चाँडै बंगलदेशले पनि नेपालमा लगानी गर्ने छ । हाम्रो लागि बंगलादेश पनि एउटा ठूलो बजार हो । सम्भवत बंगलदेशले सुनकोशी २ हाइड्रोपावर निर्माणमा लगानी गर्नेछ । यो परियोजनाबाट १ हजार ११६ मेगावाट विद्युत उत्पादन हुनेछ ।
नेपाल सरकारले आफ्नै लगानीमा बुढीगण्डकी निर्माण गर्ने भएको छ । १२०० मेगावाट क्षमताको यो आयोजनको मुअब्जा लगायतका काम अन्तिम चरणमा पुगेको कारण यसको निर्माण प्रक्रिया चाँडै सुरु हुने अनुमान गर्न सकिन्छ ।
यी बाहेक पनि निजी क्षेत्रले विद्युत विकासमा ठूलो लगानी गर्दैछ । सरकारले परियोजनामा आधारित रहेर एडीबी, विश्व बैंक, आइएमएफ जस्ता संस्थाबाट सहजै कर्जा लिएर उर्जा विकासमा लगानी गर्न सक्ने अवस्था छ । अहिले नेपालमा एफडीआईको नाममा खुलेका संस्थाले पनि यहीको बैंकबाट कर्जा लिइरहेका छन् । यसलाई तत्काल रोकेर नेपालीले नै लगानी गर्ने अवशर सृजना गर्नु पर्छ ।
– कुराकानीमा आधारित
