हर्षद मेहता अहिले फेरि चर्चामा छन् । उनमा आधारित भएर हालै एउटा नयाँ वेभ सिरिज रिलिज भएपछि फेरि उनको चर्चा चुलिएको छ ।
सेयर बजारका लगानीकर्ता, वित्तीय क्षेत्रका मानिसहरू लगायतका स्मृतिबाट विस्तारै हराउँदै गइसकेका मेहता अहिले फेरि यी मानिसहरूको स्मृतिमा डुबुल्की मार्न आइपुगेका छन्, करिब ३ दशकपछि ।
उनी संलग्न भएको चर्चित १९९२ ‘स्क्याम’ (ठगी) का कारण भारतीय सेयर बजारमा धेरै सुधार आयो र त्यहाँको वित्तीय व्यवस्थामा विद्यमान धेरै कमी-कमजोरीहरू उजागर भयो ।
भारतीय सिनेमा र वेभ सिरिजहरू नेपालमा पनि चर्चित छन् । त्यसैकारण अहिले नेपालका सेयर बजारका लगानीकर्ताहरू माझ पनि चर्चाको विषय बनेका छन् ।
मेहता गुजरातको सामान्य निम्न मध्यम परिवारमा जन्मेका मानिस थिए, जसले जीविका चलाउन मुम्बई (त्यतिबेलाको बम्बई) आएर सानोतिनो काम गरे । र, अन्ततः हन्डर ठक्कर खाँदै सेयर बजार पसेका उनी करिब एक दशककै समयमा भारतीय सेयर बजारका बादशाह बने ।
त्यसपछि उनी जसरी उदाय, त्यसैगरी अस्ताए । र, उनको उदय र पतनले भारतीय सेयर बजार र वित्तीय व्यवस्थामा धेरै संरचनागत परिर्वतनहरू ल्यायो । जब हर्सद मेहता सेयर बजारमा थिए, उनले मानिसहरूको सेयर बजार प्रतिको धारणामा नै धेरै परिर्वतन ल्यायो । सेयर ब्रोकरको कारोबार गर्ने प्रक्रियामा पनि धेरै परिर्वतन आयो, मेहताका कारण ।
उनी संलग्न भएको चर्चित १९९२ ‘स्क्याम’ (ठगी) का कारण भारतीय सेयर बजारमा धेरै सुधार आयो र त्यहाँको वित्तीय व्यवस्थामा विद्यमान धेरै कमी-कमजोरीहरू उजागर भयो ।
मेहता भारतीय सेयर बजारमा ‘बिग बुल’को कारणले चर्चित थिए । उनलाई सेयर बजारको अमिताभ बच्चनको रुपले पनि चिनिन्थ्यो । उनले जाली बैंक भौचर (रिसिप्टस) को प्रयोग गरेर विभिन्न बैंकहरू बाट धेरै पैसा निकाले र सेयरका मूल्यहरू आफू अनुकुल ‘म्यानुपुलेट’ गरे । उनले ठूला बैंकहरू एसबीआइ र नेशनल हाउजिङ बैंकलाई संलग्न गराएर जाली चक्र बनाए र सेयर कारोबार गरे ।
उनका यस्ता जाली कारोबार कुल ४ हजार करोड भारु बराबरको गरेको अनुमान गरिएको थियो । त्यसपछि सन् १९९५ नयाँ सेक्युरिटज सम्बन्धी कानुन बनाइएको थियो । र, सेक्युरिटिज एण्ड एक्सचेन्ज बोर्ड अफ एन्डिया (सेबी)को क्षेत्राधिकार पनि बढाइयो । यसले सेबीलाई भेन्चर क्यापिटल फण्ड, क्रेडिट रेटिङ एजेन्सी लगायतको नियमन गर्ने अधिकार दिएको थियो । यसले भारतीय सेयर बजारलाई विभिन्न ५ ढंगले परिर्वतन गराइदिएको थियो ।
त्यो समय भारतमा ब्रोकरहरूको सेटलमेन्टको समय १४ दिनको थियो । अहिले त्यसलाई २ दिनमा झारिएको छ । अब त्यसलाई फेरि १ दिनमा झार्ने बारे पनि छलफल भइरहेको भारतीय सञ्चार माध्यमहरूले जनाएका छन् ।
सन् १९९२ मा सेयर किन्नको लागि न्यूनतम रकम सम्बन्धी व्यवस्था थिएन । अहिले सेयर खरिदको लागि न्यूनतम रकम नभइ भारतमा सेयर कारोबार गर्न मिल्दैन । साथै, डिम्याट खातामा सेयर नभइ विक्री गर्न पनि मिल्दैन ।
सन् १९९२ ताका सबै कारोबारहरू डिलरको माध्यमबाट गरिन्थ्यो, जसका कारण ठूलो ‘एक्जीक्युशन’ जोखिम थियो । अहिले सबै कारोबारको ‘एक्जीक्युशन’ ग्राहक आफैंले गर्दछन् ।
सन् १९९२ भन्दा अघि कारोबारको सेटलमेन्टको प्रक्रिया कागजी हुन्थ्यो भने अहिले इलेक्ट्रोनिक भएको छ । यसैगरी त्यो समय ब्रोकर चार्ज १ प्रतिशत थियो भने अहिले त्यस्तो चार्ज लाग्दैन ।